18.10.
2009
Meandry Odry i dolny tok Olzy
Meandry graniczne Odry istnieją już całe wieki, zwrócono jednak na nie baczniejszą uwagę dopiero podczas katastrofalnej powodzi w 1997 r., kiedy doszło do przerwania jednego z nich. Obowiązkiem administratora rzeki było naprawienie uszkodzonego koryta. Przy okazji przeprowadzono badania ekologiczne całego obszaru, które potwierdziły jego wyjątkowość. Ponad wszelką wątpliwość zostało to udowodnione w wyniku bliskiej współpracy z naukowcami ze Światowego Funduszu Ochrony Przyrody (WWF). Szczegółowe badania jednoznacznie dowiodły, że chodzi o tereny o niezwykłych walorach przyrodniczych, na których znajdują się naturalne siedliska wielu rzadkich i zagrożonych roślin i zwierząt i które stanowią unikat ze względu na naturalną dynamikę rzeki. Tereny meandrów stały się częścią europejskiego systemu Natura 2000 obejmującego obszary zasługujące na ochronę. Chodzi o tereny znajdujące się zarówno po stronie czeskiej, jak i polskiej.
Meandry graniczne Odry w Boguminie w Karwińskiem zostały ogłoszone zabytkiem przyrody w maju 2007 r. Liczącemu kilka kilometrów odcinkowi rzeki Odry od przejścia granicznego w Starym Boguminie po dzielnicę Kopytów i miejsce, gdzie do Odry wpada Olza, władze okręgu morawsko-śląskiego nadały status terenów chronionych. Obejmują ponad 126 hektarów i stanowią fenomen przyrody, na europejskich rzekach spotykany już bardzo rzadko. Na całym odcinku rzeki pomiędzy Starym Boguminem a Kopytowem rzeka zachowała dynamiczne, zbliżone do naturalnych, przepływy tworzące koryto. Efektem są nanosy i ławice żwiru, powstawanie odizolowanych części meandrów, z których potem tworzą się ślepe odnogi i tonie. Rzeka w pewnym sensie bezustannie zmienia linię granicy państwowej. Odrzańskie meandry sprawiły już niejedną niespodziankę. Od czasu do czasu woda wyrzuci na brzeg ząb lub kość mamuta, który żył tu prawdopodobnie przed tysiącami lat. W 2004 r. niedaleko koryta rzeki, w dzielnicy Kopytów, znaleziono kamień graniczny z czasów Marii Teresy. Tereny położone na prawym brzegu Odry, z jeziorem Kaliszokiem i mokradłami wokół ślepych odnóg rzeki, ciągnące się od północnych krańców Starego Bogumina po zbieg Odry i Olzy, są miejscem szczególnym nie tylko ze względu na występującą tu interesującą faunę, ale i unikatową florę.
Przestrzeń dla rzeki
W celu ochrony międzynarodowego obszaru obejmującego meandry Odry i zharmonizowania interesów gospodarczych i przyrodniczych Światowy Fundusz Ochrony Przyrody (WWF) opracował koncepcję pn. „Przestrzeń dla rzeki“. Inspiracją były doświadczenia francuskie i projekt nazwany „Espace dé liberté“ mający na celu zaniechanie umacniania brzegów i wydobywania żwiru z koryta rzeki i terenów zatopowych. Zgodnie z tą koncepcją należy dać rzece przestrzeń niezbędną do zachowania ważnych naturalnych procesów korytotwórczych przy utrzymaniu istniejącej infrastruktury i zagospodarowania terenów. Ochroną obszaru meandrów Odry zajmuje się specjalnie w tym celu zawiązane stowarzyszenie obywatelskie pn. Meandry graniczne Odry, które blisko współpracuje z administracją państwową, władzami samorządowymi, instytucjami naukowymi, właścicielami działek, szkołami i całą zainteresowaną tym problemem społecznością. A także z podmiotami w państwach, przez które Odra płynie.
Fauna
Miłośnicy przyrody, którzy wybiorą się na spacer brzegami Odry, na pewno nie będą żałować. W uroczych zakątkach meandrów żyje wiele zwierząt i roślin. Miejscowa roślinność jest wyjątkowa – występuje tu 7 siedlisk charakterystycznych dla terenów zatopowych. Związki niektórych gatunków z miejscowymi ekosystemami są unikatowe nie tylko w skali krajowej, ale także europejskiej. To wszystko stwarza korzystne warunki życia i rozmnażania się wielu gatunków zwierząt. Na obszarze meandrów występuje 40 gatunków ssaków, wśród nich kilka gatunków chronionych i rzadkich. Pod ochroną np. znajduje się kolonia bobra europejskiego. Bóbr jest aktywny głównie po zmroku i nocą, dlatego też trudno go zobaczyć. Na ślady jego bytowania można trafić stosunkowo łatwo (ścięte drzewa, ogryzione pnie). Jeżeli zapuścimy się głębiej w świat meandrów, możemy natknąć się także na bobrowe tamy. Na obszarze meandrów żyje także wydra rzeczna.
Meandry graniczne Odry stanowią część jednego z najważniejszych siedlisk ptaków na terenie Republiki Czeskiej: Herzmanskiego Stawu – Strużki. Ornitologowie zidentyfikowali tu ok. 188 gatunków ptaków, z tego 60 gatunków tu gniazduje. Do największych atrakcji należy zimorodek, odznaczający się niezwykle pięknym ubarwieniem. Gniazda buduje zimorodek w stromych urwiskach nad rzeką. Inny skrzydlaty mieszkaniec meandrów, jaskółka brzegówka, zakłada kolonie w stromych piaszczystych brzegach koryta rzeki, gdzie drąży korytarzyki osiągające długość nawet pół metra. Na brzegach i wysepkach można spotkać sieweczkę rzeczną i brodźca piskliwego. Obszar meandrów jest w skali Republiki Czeskiej wyjątkowy m.in. z tego względu, iż buduje tu swoje regularne gniazda tracz nurogęś. W meandrach występują także 4 gatunki zagrożonych ptaków drapieżnych. Chodzi o orła bielika, trzmielojada zwyczajnego, jastrzębia gołębiarza i błotniaka stawowego.
Jeżeli chodzi o gady podlegające ochronie, znajdziemy tu jaszczurkę zwinkę i zaskrońca zwyczajnego. Oba stosują niezwykle interesujący sposób obrony. Jaszczurce w chwili zagrożenia odpada ogon, który po pewnym czasie ponownie jej odrasta. Zaskroniec udaje nieżywego, zarazem wydala cuchnącą wydzielinę, która ma zniechęcić ewentualnego napastnika. Do kategorii zwierząt ziemno-wodnych występujących na terenie meandrów zaliczamy też traszkę zwyczajną i traszkę wielką, kumaka górskiego, kumaka zwyczajnego, ropuchę szarą, ropuchę zieloną, żabę śmieszkę, żabę wodną i rzekotkę drzewną. Ta ostatnia potrafi zmieniać zabarwienie w zależności od temperatury, wilgotności, światła i innych czynników zewnętrznych, takich jak chłód czy ból. Może być żółta, szara, oliwkowa, brązowa, a nawet czarna. Obecnie w wodach Odry i Olzy występuje 31 gatunków ryb. Każdy wędkarz marzy o złowieniu którejś z ryb drapieżnych – suma, szczupaka, sandacza, okonia, bolenia. Można znaleźć tu też tak rzadkie gatunki ryb, jak różanka czerwona, piskorz, strzebia potokowa czy jaź.
Spośród chronionych bezkręgowców na szczególną uwagę zasługuje bardzo rzadki na tych obszarach duży wymyk szarawy. Pająk ten nie tka tradycyjnej sieci. Poluje i żeruje w trakcie wędrówek po żwirowych ławicach pozbawionych roślinności. Na terenach meandrów zidentyfikowano ogółem 62 gatunki pająków. Występują tu też inne rzadkie bezkręgowce, m.in. zgniotek cynobrowy i pachnica dębowa, które żyją głównie w spróchniałych pniach drzew. Do rzadkich okazów należą także chrząszcze biegacze. Na mokradłach łęgowych żyje 28 gatunków ważek, wśród nich gatunki bardzo rzadkie, takie jak szablak południowy czy trzepla zielona, smaglec mniejszy i gadziogłówka żółtonoga. Na uwagę zasługuje świat motyli – można tu spotkać 41 gatunków motyli dziennych, w tym mieniące się pięknymi barwami pazie królowej, pokłonniki osinowce, mieniaki strużniki i mieniaki tęczowce. Lata tu też czerwończyk nieparek, pojawia się największy motyl w Europie - pawica gruszówka. Rozpiętość jej skrzydeł może osiągać nawet 15 cm.
Flora
Meandry graniczne zajmują spory nizinny obszar aż do zbiegu Odry z inną rzeką – Olzą. Gdyby nie działalność człowieka, przeważającą część nadodrzańskiej niwy porastałyby liściaste, przede wszystkim łęgowe lasy, które dobrze znoszą częste podtapianie. Na terenie meandrów rośnie głównie wierzba krucha, wierzba biała i topola czarna.
W trakcie badań poprzedzających stworzenie planu ochrony zabytku przyrody Meandry graniczne Odry w 2004 r. zidentyfikowano tu 297 gatunków roślin. Na pewno nie jest to liczba ostateczna, za sprawą częstych powodzi na teren meandrów będą przenikać stale nowe gatunki. Niektóre znajdą tu sprzyjające warunki, inne zadomowią się na tym obszarze na krótko. Dla zachowania cennych ekosystemów na najniżej położonym meandrującym odcinku Odry najważniejsze jest jednak zaniechanie ingerencji technicznych w koryto rzeki i niedopuszczenie do naruszenia naturalnych procesów korytotwórczych, np. poprzez budowę sztucznego kanału także poza terenem meandrów. To jedyna droga, która doprowadzi do tego, że ten niewielki, ale pod wieloma względami unikatowy zakątek nie zniknie z mapy Republiki Czeskiej i Polski. Dodajmy, że spośród chronionych roślin wodnych występuje tu mikropopulacja kotewki orzecha wodnego i rukwi drobnolistnej, podziwiać też tu można grzybienie północne. Płytką strefę brzegową porasta oczeret jeziorny, łączeń baldaszkowy czy zamokrzyca ryżowa.
Rady dla zwiedzających meandry
Główną przyczyną, dla której Meandry graniczne Odry zostały otoczone ochroną, jest to, że chodzi o odcinek Odry odznaczający się unikatowymi procesami korytotwórczymi. Takie fragmenty koryt rzek są już w Europie Środkowej rzadkością. Aby chronić tutejszą przyrodę, opracowano stosowny plan obejmujący okres od 2006 do 2017 r. i ograniczający działalność człowieka na tych terenach. Miasto Bogumin pragnie wykorzystać obszar meandrów do celów sportowo-rekreacyjnych. Rzeki Odra i Olza miałyby stać się częścią międzynarodowego szlaku wodniackiego. Poza tym stowarzyszenie obywatelskie Meandry graniczne Odry pragnie wybudować tu ścieżkę naukową, która przybliżyłaby wszystkim zainteresowanym atrakcje przyrodnicze i uczyłaby, jak skutecznie chronić przyrodę.
Osoby zwiedzające meandry muszą sobie uświadomić, że są tu tylko w charakterze gości. Przypominamy więc tylko parę ogólnych zasad, którymi należy kierować się, przebywając na łonie natury. Płynąc kajakiem czy łódką, należy zachowywać się w miarę możliwości cicho, aby nie płoszyć gnieżdżących tu ptaków. Nie trzeba dodawać, że zabronione jest porzucanie odpadków. Na terenie meandrów nie wolno biwakować.
Charakterystyczną cechą meandrów są nanosy i ławice żwiru. To właśnie na tych obszarach występują najrzadsze gatunki roślin. Gniazda sieweczki rzecznej i brodźca piskliwego to niepozorne zagłębienia w delikatnym żwirze. Jajeczka i pisklęta są doskonale zamaskowane. Dlatego nikt, szczególnie wiosną, nie powinien zapuszczać się tu bez potrzeby, aby nie zniszczyć, nawet niechcący, gniazd. Brzegi pokryte delikatnym piaskiem to z kolei miejsce, w którym rozmnaża się pająk wymyk szarawy, niezwykle rzadko występujący na terenie Republiki Czeskiej. Jedyne siedlisko tego pająka na obszarze meandrów Odry znajduje się koło przerwanego meandra. W okresie wegetacyjnym nie należy tu organizować masowych akcji sprzątania meandrów, gdyż w efekcie może to przynieść więcej szkody niż pożytku. Do tego miejsca nie powinna też prowadzić odnoga ścieżki naukowej.
Większość wodniaków, turystów i wędkarzy kocha przyrodę i stosuje się do zaleceń związanych z jej ochroną. W miejsce zakazów kierujemy do wszystkich prośby o traktowanie przyrody u zbiegu rzek Odry i Olzy z należną jej troską i szacunkiem, tylko wtedy bowiem piękno unikatowych obszarów łęgowych będzie cieszyć także przyszłe pokolenia.
Dokumenty: